آیا فرصتسوزی ناشی از حکمرانی نادرست در زمینهی هوش مصنوعی متوقف خواهد شد؟
در قسمت نخست این مقاله مروری کوتاه بر مسیر توسعهی هوش مصنوعی در جهان طی دهههای گذشته انجام شد و همچنین به چالشها و تهدیدات استفادهی غیرهوشمندانه از هوش مصنوعی چه در کاربردهای عمومی و چه در حوزهی صنعتی اشاره گردید و بر لزوم حذر از نگاه سطحی به مقولهی هوش مصنوعی تأکید شد. قسمت دوم این نوشتار، چکیدهای از برنامهریزیهای بینتیجهی چهار سال گذشته در زمینهی توسعهی هوش مصنوعی در نظام حکمرانی کشور را ارائه میکند و به فرصتسوزیهای فراوانی که در زمینهی پیشرفت کشور حادث شده است، میپردازد و در انتها با بررسی اسناد ملی و برنامههای مشابه بینالمللی در زمینهی هوش مصنوعی پیشنهاداتی برای جبران آنچه از دست دادهایم ارائه مینماید.
کمی پس از شروع انقلاب صنعتی چهارم و ظهور موج سوم هوش مصنوعی در جهان، تشکیل سازمانهای دولتی و انجمنهای مرتبط با هوش مصنوعی در ایران نیز آغاز شد.
از اولین بررسیهای نظام حکمرانی در زمینهی هوش مصنوعی، میتوان به گزارش مرکز پژوهشهای مجلس با عنوان «بررسی وضعیت فناوری هوش مصنوعی در ایران و جهان اشاره کرد، که در شهریور 1396 تهیه شده است».
از اولین بررسیهای نظام حکمرانی در زمینهی هوش مصنوعی، میتوان به گزارش مرکز پژوهشهای مجلس با عنوان «بررسی وضعیت فناوری هوش مصنوعی در ایران و جهان اشاره کرد، که در شهریور 1396 تهیه شده است».
در این گزارش، که به سفارش یکی از نمایندگان مجلس، تهیه شده است در ابتدا تاریخچهی بلندی از هوش مصنوعی بررسی شده و سپس به برخی کاربردهای آن در زمینهی اقتصاد، صنعت، پزشکی، حمل و نقل، مدیریت، امنیت، سامانههای تشخیص هویت و فرهنگ پرداخته شده است.
این گزارش در ادامه به بررسی ابتدایی از وضعیت هوش مصنوعی در ایران میپردازد که در این خصوص بیشتر به کاربردهای رباتیک اشاره شده است تا هوش مصنوعی.
و شاید تنها بخش قابل توجه این گزارش، بخش پایانی آن باشد که به اخلاق و حقوق سامانههای هوش مصنوعی پرداخته است و به 23 بند توصیهنامهی اجلاس جهانی فوائد هوش مصنوعی که در سال 2017 برگزار شده بر میگردد که این ۲۳ بند، شامل مجموعهای از موارد فرهنگی، اخلاقی، قضایی و خطرات هوش مصنوعی ست که اکنون با گذشت ۸ سال از آن اجلاس، بسیاری از آن بندها در عمل نادیده گرفته شده و دنیا در جهت اشتباه توسعهی هوش مصنوعی در حرکت است.
گزارش بعدی مرکز پژوهشهای مجلس مربوط به سال ۹۸ است که به برنامهی توسعهی هوش مصنوعی در چین میپردازد، در این گزارش آمده است:
حمایت سیاستگذاری چین از هوش مصنوعی به فوریهی 2006 بر میگردد، زمانی که شورای دولتی (کابینه چین) برنامهی میان مدت و بلند مدت ملی را برای توسعهی علم و فناوری از 2006 تا 2020، منتشر کرد. این برنامهی استراتژیک، بنیانهایی را برای تحقیق و توسعهی هوش مصنوعی در آینده گذاشت، از قبیل حسگرهای هوشمند، رباتهای هوشمند و فناوری واقعیت مجازی تا سال 2020 . این برنامه از زمان ریاست جمهوری هو جینتائو مطرح شد و به مرحلهی اجرا درآمد. کار نگارش این طرح، سه سال طول کشید و گروهی متشکل از 2000 دانشمند و متخصص با حضور رییس جمهور (به عنوان سرگروه) کار نگارش آن را انجام دادند. این طرح 15 ساله به عنوان راهنمای ضروری اقدام عملی در حوزهی توسعهی علم و فناوری قلمداد شده و هدف کلی این طرح، گسترش علم و فناوری در چین تا سال 2020 بوده است.
در سیزدهمین برنامهی پنج سالهی دولت چین با عنوان «توسعهی صنایع در حال ظهور و راهبردی ملی» (2016-2020)، توسعهی هوش مصنوعی در میان 69 وظیفهی مهم و کلیدی، به عنوان ششمین اولویت حکومت مرکزی برای پیگیری و اجرا تعیین شده است.
در ماه ژوئیهی 2017، شورای دولتی جمهوری خلق چین، طرح توسعهی نسل بعدی هوش مصنوعی را که یک استراتژی جامع و همه جانبه برای پیشبرد آن و با هدف تبدیل شدن به قدرت جهانی هوش مصنوعی در سه مرحله بود را، ارائه کرد:
مرحلهی نخست: رسیدن به غرب تا سال 2020؛
مرحلهی دوم: فراتر رفتن از غرب تا سال 2025؛
مرحلهی سوم: تبدیل شدن به رهبری جهان تا 2030؛
در مرحلهی نخست صنعت هوش مصنوعی چین با تولید ناخالص بالغ بر 22 میلیارد دلار و برآیند ناخالص صنعتی مرتبط با هوش مصنوعی به ارزش بالغ بر 150 میلیارد دلار، در کنار صنعت هوش مصنوعی پیشرفتهترین کشورهای جهان قرار میگیرد.
در مرحلهی دوم، هدف چین دستیابی به سطح «رهبری جهانی» در برخی از حوزههای هوش مصنوعی با تولید ناخالص صنعتی بالغ بر 60 میلیارد دلار و برآیند ناخالص صنعتی مرتبط با هوش مصنوعی بالغ بر754 میلیارد دلار است
در مرحلهی سوم نیز چین به دنبال تبدیل شدن به مرکز نوآوری جهانی هوش مصنوعی با تولید ناخالص صنعتی بالغ بر 150 میلیارد دلار و برآیند ناخالص صنعتی مرتبط با هوش مصنوعی بالغ بر 1 و نیم تریلیون دلار است.
نکتهی قابل توجه در برنامهی هوش مصنوعی چین، رابطهی تنگاتنگ بین حکومت و شرکتهای خصوصی ست که توسعه دهندگان پیشرو در زمینهی هوش مصنوعی هستند و عامل مهمی در تحقق اهداف استراتژیک چین به شمار میروند.
نکتهی قابل توجه در برنامهی هوش مصنوعی چین، رابطهی تنگاتنگ بین حکومت و شرکتهای خصوصی ست که توسعه دهندگان پیشرو در زمینهی هوش مصنوعی هستند و عامل مهمی در تحقق اهداف استراتژیک چین به شمار میروند.
در سال 2017 وزارت علوم و فناوری چین از چهار شرکت بایدو، علی بابا، تنسنت و ای فلای تک خواست که رهبری توسعهی پلتفرمهای نوآوری هوش مصنوعی ملی در زمینهی ماشینهای خودران و بدون راننده، شهرهای هوشمند، نرم افزارهای کامپیوتررایانهای تشخیص در حوزهی پزشکی و بهویژه هوش صوتی را بر عهده داشته باشند. این اقدام سبب شد که بایدو در حوزهی تولید خودرو و تنسنت در زمینهی اطلاعات بیمارستانی تخصص داشته باشند و رقابت خود را هم در بازارهای خاص کاهش دهند.
اما نکتهی بسیار مهمی که در نظام حکمرانی در ایران غائب است، پایش و اصلاح رویههای غلط است، از جمله گزارش فوق که در مرکز پژوهشها در ارتباط با برنامهی کلان هوش مصنوعی چین تهیه شده ولی هیچگاه در آن ذکر نشده است که این برنامههای کلان به دقت و بهصورت سالیانه مورد پایش و اصلاح قرار گرفته اند.
لازم است تا این نوع پایش به عنوان الگوی نظام حکمرانی ایران مد نظر قرار گرفته تا پایانی باشد بر برنامههای بدون نتیجهی دهها سال گذشته.
به عنوان نمونه، برنامهی توسعهی ملی هوش مصنوعی 2017 چین و پایش آن در سال 2025 ، بهصورت زیر است:
- هم سطح شدن با کشورهای پیشرفته در AI تا سال 2020، که در کاربردها و زیرساخت، موفق و در فناوریهای بنیادی عقبتر از برنامه است و در مجموع ارزیابی این هدف، «نسبتاً موفق» است.
- رهبری در برخی فناوریهای کلیدی تا سال ۲۰۲۵ که در کاربرد پیشرو و در ساخت چیپ و نظریهها عقب است و در نهایت، ارزیابی این هدف «نسبتاً موفق» است.
- تبدیل شدن به مرکز جهانی نوآوری AI تا سال ۲۰۳۰ که هنوز محروم از استعداد بینالمللی و نرمافزار پایه است. ارزیابی این هدف، «در مسیر اما عقبتر از هدف» است.
- ایجاد صنعت AI با ارزش ۴۰۰ میلیارد یوان تا سال ۲۰۲۵ که در سال 2025، ارزش این صنعت به ۳۸۰ تا ۴۲۰ میلیارد یوان رسیده و بنابراین، این هدف «محقق» شده است.
- ایجاد صنایع وابسته با ارزش ۵ تریلیون یوان تا سال ۲۰۲۵ که بر اساس تخمین ها در سال 2025، به حدود ۴ و نیم تا ۵ و دو دهم تریلیون یوان رسیده است و بنابراین، این هدف «محقق» شده است.
- پیشرفت در نظریههای بنیادی تا سال ۲۰۲۵ که در سال 2025، پژوهشها زیاد اما نوآوری بنیادی کمتر از آمریکا ست که در مجموع ارزیابی این هدف، «نسبتاً محقق و نیازمند تقویت» است.
- استقلال در سختافزار AI تا سال ۲۰۳۰ که در سال 2025، هوش مصنوعی چین وابسته بهGPU های وارداتی ست و در نتیجه در تحقق این هدف، «عقب مانده» است.
- ایجاد زیرساخت داده و محاسبات عظیم در بین سال های۲۰۲۰ تا ۲۰۲۵. چین در سال 2025، با داشتن هزاران مرکز داده 5G گسترده، رتبهی دوم جهان را دارد و در نتیجه، این هدف «کاملاً محقق» شده است.
- ادغامAI در صنعت تا سال ۲۰۲۵ که این ادغام در بخشهای تولید، انرژی ، سلامت، شهر هوشمند و حمل و نقل صورت گرفته و بنابراین این هدف، «کاملاً محقق» شده است.
- ایجاد شهرهای هوشمند و دیجیتال تا سال۲۰۲۵ که هم اکنون بیش از ۵۰۰ شهر هوشمند در چین توسعهیافته و در این شاخص، چین به پیشرفتهترین کشور جهان تبدیل شده و این هدف «کاملاً محقق» شده است.
- توسعهی مدل های زبانی بزرگ یا LLM تا سال ۲۰۲۵، که هم اکنون بیش از ۲۰۰ مدل چینی ساخته شده ولی کیفیت آنها کمتر از مشابه آمریکایی ست و بنابراین تحقق این هدف بصورت «نسبی» ست.
اما قبل از ورود به دیگر اقدامات انجام شده در سطح حکمرانی در کشور، و در ادامهی بررسی برنامهی چین، نگاهی داریم به سایر دیدگاههای حاکمیتی در نقاط دیگر جهان:
از نظر کمیسیون اتحادیهی اروپا به مثابه بالاترین مرجع قانونگذاری این اتحادیه، دلایل اهمیت هوش مصنوعی به شرح زیر است:
- بهبود زندگی مردم؛
- مدیریت بهتر؛
- حمل ونقل سالمتر؛
- صنعتی رقابتیتر؛
- تشخیص سریعتر بیماریها؛
- کمک در جنگ علیه جرایم سایبری؛
- کاهش استفاده از الکتریسیته؛
- کشف آلودگی و نشت نفت در دریاها و اقیانوسها؛
- تصادفهای ترافیکی کمتر؛
- ریسک کمتر زخمی شدن به دلیل مسائل مربوط به کار؛
- محصولات هوشمندی که دسترسی به آموزش را بهتر میکند؛
- ماشینهای هوشمندی که تأثیرات زیست محیطی را به حداقل میرساند.
و در گزارش تهیه شده توسط دانشگاه آکسفورد در سال 2018 با عنوان درآمدی بر حکمرانی هوش مصنوعی، آمده است:
هوش مصنوعی پیشرفته میتواند نقش مهمی در حل مشکلات جهانی موجود از تغییرات آب و هوایی گرفته تا تنشهای جهانی ایفا کند. هوش مصنوعی پیشرفته به طور شگفت انگیزی میتواند به ارتقای سلامت، شادی، رفاه، علم و خود فهمی کمک کند.
ساختارهای سیاسی داخلی، برخواسته از کارکرد فاکتورهای پیچیدهای است که بعضی از آنها میتوانند توسط هوش مصنوعی دگرگون شوند. بعضی از این فاکتورها که به نظر میرسد برای تعیین ویژگی خاص یک حکومت مهم است، بدین ترتیب میباشد:
- توزیع نابرابر کنترل بر روی سرمایههای اقتصادی و ثروت؛
- فناوریهای نظارتی؛
- فناوریهای اقناعی؛
- فناوریهای مشاوره شخصی؛
- فناوریهای عمل جمعی.
هوش مصنوعی میتواند به توانمندسازی شهروندان کمک کند. ساختارهای هوش مصنوعی که نقش مشاور شخصی را ایفا میکنند به شهروندان این امکان را میدهد که به شکلی آگاهانهتر در فرآیندهای سیاسی مشارکت کنند. سامانههای هوش مصنوعی میتوانند عمل جمعی را تسهیل کرده و به ایجاد ائتلافهای سیاسی کمک نمایند. با کمک گرفتن از هوش مصنوعی افراد میتوانند به شکلی پیچیدهتر، استراتژیهای سیاسی پیچیده را بیان کرده و به شیوهای بهتر با هم همکاری کنند.
ترجمهی بهتر توسط هوش مصنوعی میتواند به تسهیل ارتباطات بین فرهنگی کمک کند. فیلترهای هوش مصنوعی به کاربران کمک کرده تا از اخبار نامعتبر دوری نمایند. همچنین با کمک هوش مصنوعی میتوان دروغهای موجود در فایلهای صوتی و تصویری را شناسایی کرد و بدین ترتیب راستی را از دروغ تمیز داد
پرسش اصلی در این باره چنین است: پیامدهای تأثیرگذاری هوش مصنوعی بر بازار اشتغال و نابرابری، بر روی تقاضاهای عامهی مردم و نیزمشروعیت مدلهای حکمرانی متفاوت چیست؟ راه حلهای بالقوه برای مدیریت این وضعیت در شیوههای مختلف حکمرانی چه خواهد بود؟
و در میان 6 کشور عربی حوزهی خلیج فارس شامل، امارات متحدهی عربی، عربستان سعودی، قطر، عمان، بحرین و کویت که به ترتیب در برنامهی توسعه هوش مصنوعی در حال پیشرفتند، در نظر گرفتن جنبههای اخلاقی، ارتباط بین مسئله با راه حل هوشمندانه و از همه مهمتر، مشارکت تمام ذینفعان در تدوین استراتژیها و حکمرانی، به عنوان الزامات اصلی و مهم برنامه قرار گرفته است و به آن عمل می شود.
به عنوان اولین اقدام اجرایی در زمینهی برنامهی توسعهی هوش مصنوعی در ایران، پیشنویس نقشهی راه توسعهی ملی هوش مصنوعی، در مهر 1401 توسط مرکز نوآوری و توسعهی هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، تدوین شد و در فروردین 1402 به تصویب رسید.
در این نقشهی راه ، در ابتدا به تعاریف کلیشهای هوش مصنوعی و کاربردهای آن پرداخته و سپس چشمانداز زیر تعریف شده است:
جمهوری اسلامی ایران در افق 1410 با بهرهگیری از قابلیتهای اخلاقمدار هوش مصنوعی، با تکیه بر توان مندیهای داخلی و متخصصان کارآمد و خلاق، در بین 10 کشور اول جهان در حوزهی هوش مصنوعی قرار گرفته و منجر به افزایش رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی خواهد شد.
که این چنین اهداف خیال پردازانهای بدون داشتن برنامهای منسجم، یادآور چشم انداز 20 سالهی ایران است که از 1384 آغاز و بدون دستاورد قابل توجهی در سال 1404 به پایان رسید.
چنین اهداف خیال پردازانهای بدون داشتن برنامهای منسجم، یادآور چشم انداز 20 سالهی ایران است که از 1384 آغاز و بدون دستاورد قابل توجهی در سال 1404 به پایان رسید.
اما در زیرمجموعهی این چشم انداز، 14 سیاست کلان و 10 هدف کلان تعریف شده که این سیاستهای کلان و اهداف کلان به 9 راهبرد متصل میگردند.
14 سیاست کلان مجموعهای از حمایتها، بسترسازیها، گسترش سرمایهگذاریها، ترغیبها، آمادگیها و تأکید و اهتمام هاست. همان کلمات نام آشنا و بیخاصیت سالهای گذشته که بدون نیاز به گذشت زمان، از هم اکنون بدون پایش، شکست آنها قطعی ست.
10 هدف کلان تعریف شده نیز مجموعهای از اهداف کمی و کیفی ست مانند:
- انجام 80 درصد از پژوهشهای حوزه هوش مصنوعی در راستای رفع نیازهای فعلی و آتی کشور؛
- سهم 12 درصدی هوش مصنوعی در تولید ناخالص ملی در سال 1410؛
- استفاده از هوش مصنوعی در حل ابرچالش های کشور؛
- سرمایه گذاری 8 میلیارد دلاری در هوش مصنوعی در افق 1410؛
- پذیرش و بهکارگیری 45 درصدی هوش مصنوعی در دولت و صنعت در افق سال 1410 ؛
و 9 راهبرد عبارتند از: ارتقاء محیط تحقیق و توسعه، تقویت ظرفیت نیروی انسانی، توسعهی کسب و کارهای مبتنی بر هوش مصنوعی، انتقال فناوری، ایجاد محیط قانونی و اخلاقی پویا و پاسخگو، زیرساخت، داده، کاربرد و مدیریت و راهبری برنامهی توسعهی ملی هوش مصنوعی.
در زیرمجموعهی موارد فوقالذکر، تعدادی سیاست و اقدام و پروژه تعریف شده است که از جمله سیاستهای بسیار مهم جهت تحققِ راهبردِ «ایجاد، جمعآوری و به اشتراک گذاری دادههای با کیفیت بالا»، میتوان به الزام بخش دولتی برای بازکردن داده و به اشتراکگذاری دادههای خود، اشاره کرد.
تا این جای کار در این سند، در پارهای موارد به برنامهای قابل دفاع در خصوص توسعهی ملی هوش مصنوعی اشاره شده اما به یکباره، تعداد زیادی اقدام و پروژه و شاخصهای بدون ضابطه و معیار، پیشنهاد شده که این سند را در حد یک نقشهی راه غیر قابل استفاده تنزل میدهد، از جمله موارد زیر:
- جهتدهی پژوهشهای حوزهی هوش مصنوعی به میزان 8000 عدد در سال؛
- تأمین مالی پژوهشهای هوش مصنوعی به میزان 4000 گرنت 10 میلیون تومانی در سال!!؛
- تدوین استانداردهای هوش مصنوعی به میزان 10 عدد در سال؛
- ایجاد پلتفرم هوش مصنوعی به میزان 10 عدد؛
- بهکارگیری هوش مصنوعی در اقتصاد، حمل و نقل، سلامت، محیط زیست، کشاورزی و فساد به تعداد 1000 عدد برای هر زمینه؛
در این برنامه، پیشنهاد شده است که 75 همت در طول 10 سال در زمینهی توسعهی هوش مصنوعی هزینه گردد که شامل 13 همت در توانمندسازی و 62 همت در کاربردهای هوش مصنوعی ست که در کاربردها به درستی، سهم صنعت، معدن و تجارت، 22 درصد از 75 همت و سهم انرژی 14 درصد و این دو بخش نسبت به بقیهی کاربردها، در صدر قرار دارند.
در نهایت، نقشهی راه و زمانبندی انجام اقدامات است که در طی یک برنامهی 10 ساله با شروع از 1401، تدوین شده و عمدهی اقدامات نیز در همان سال 1401، باید به انجام میرسید.
نکتهی قابل توجه و تأسف بار این نقشهی راه، آن است که هیچیک از اقدامات پیشبینی شده در این نقشه، تاکنون حتی آغاز هم نشده است.
نکتهی قابل توجه و تأسف بار این نقشهی راه، آن است که هیچیک از اقدامات پیشبینی شده در این نقشه، تاکنون حتی آغاز هم نشده است.
و در پایان این سند، 29 ذینفع کلیدی در ایران در رابطه با توسعهی ملی هوش مصنوعی تعریف شدهاند که همهی حاکمیتیها از جمله حوزههای علمیه حضور دارند ولی ذینفع کلیدی اصلی یعنی تشکل ها و بخش خصوصی در آن حضور ندارند.
در پایان این سند، 29 ذینفع کلیدی در ایران در رابطه با توسعهی ملی هوش مصنوعی تعریف شدهاند که همهی حاکمیتیها از جمله حوزههای علمیه حضور دارند ولی ذینفع کلیدی اصلی یعنی تشکل ها و بخش خصوصی در آن حضور ندارند.
پس از ارائهی این نقشهی راه، در آذر 1402 شورای ملی راهبری هوش مصنوعی به ریاست معاون علمی رییس جمهور تشکیل و در اسفند 1402، رییس مرکز راهبری هوش مصنوعی منصوب شد.
در بند الحاقی 3، ماده 65 قانون برنامهی هفتم پیشرفت کشور آمده است:
مرکز ملی فضای مجازی کشور و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات موظفند با همکاری سایر دستگاههای اجرائی مرتبط، در راستای حمایت از توسعهی زیستبوم تحولآفرین هوش مصنوعی قابل اعتماد و پایدار، ظرف شش ماه از لازمالاجرا شدن این قانون، «برنامهی ملی توسعهی هوش مصنوعی» را به منظور تعیین چارچوب ها و سازوکار تعامل تمامی ذینفعان، فراهم نمودن دانش و زیرساختهای پایدار فنی، اجتماعی، اخلاقی و حقوقی، ترویج و افزایش آگاهی نسبت به کارکردهای هوش مصنوعی در زمینههای مختلف و خطرات بالقوهی آن، تدوین نموده و به تصویب شورای عالی فضای مجازی برساند.
در ادامهی این مسیر، سند ملی هوش مصنوعی در تیر 1403 به تصویب رسید که در ابتدای آن چشماندازی مشابه چشمانداز نقشهی راه توسعهی هوش مصنوعی آمده است با این تفاوت که افق 1410 به دلیل تأخیر در اجرای نقشه، به افق 1412 تبدیل شده است.
سپس به شاخصهای ارزیابی کلان سند پرداخته شده که برای تعدادی از آنها هیچ اطلاعاتی از وضعیت موجود نیامده و هیچ شاخصی هم برای سال 1407 (سال میانی دورهی 10 ساله) در آن دیده نمیشود که از آن جمله به موارد زیر میتوان اشاره کرد:
- حجم قراردادهای پژوهشی تقاضامحور وصول شده در حوزهی هوش مصنوعی؛
- تعداد ثبت اختراعات داخلی و بینالمللی مرتبط با هوش مصنوعی؛
- میزان سرمایهگذاری دولتی، غیردولتی و خارجی در حوزهی هوش مصنوعی؛
- نسبت حجم فروش محصولات و خدمات هوش مصنوعی ساخت ایران به تولید ناخالص داخلی.
که البته در تبصره ی 2 این سند آمده است که سازمان موظف است شاخصهای ارزیابی کلان فاقد مقدار را تا 2 ماه پس از ابلاغ سند، تدوین و به تصویب شورای ملی راهبری هوش مصنوعی برساند که این خود حکایت از شتابزدگی بیمورد در ابلاغ یک سند ملی ناقص است.
مادهی 6 این سند، به محورهای اولویتدار و اولویتهای ملی الف و ب برای هر محور اختصاص دارد که تقریباً همهی موارد ذکر شده در آن، موارد مهمی ست که میتواند به عنوان نقشهی راه توسعهی هوش مصنوعی در کاربردهای مختلف در کشور باشد. این محورها عبارتند از:
- آموزش و پژوهش؛
- بهداشت و درمان؛
- حکمرانی دولتی و خدمات عمومی؛
- دفاعی، امنیتی و انتظامی؛
- صنایع و انرژی؛
- محیط زیست و کشاورزی هوشمند؛
- زبان و ادبیات فارسی؛
- فرهنگ، تمدن و سبک زندگی؛
- حقوق و قضایی؛
- رسانه و فضای مجازی.
و چنان که گفته شد، اولویتهای ملی هر محور نیز قابل تأمل و پیگیری ست، بهعنوان نمونه در محور حکمرانی دولتی و خدمات عمومی و در اولویتهای ملی الف آن، آمده است:
«ایجاد شفافیت در عملکرد دولت از منظر وفای به عهد و وعده، جلوگیری از اسراف، صداقت، سادهزیستی، کارایی و کارآمدی و در نهایت کشف تخلفات قانونی شامل فساد و اختلاس».
اما در پایان این سند، ترکیب شورای ملی راهبری هوش مصنوعی مشخص شده که از رییس جمهور و چند وزیر تا رییس ستاد کل نیروهای مسلح و رییس مرکز مدیریت حوزههای علمیه حضور دارند ولی حتی نمایندهای از اتاق ایران یا تشکلهای تخصصی مرتبط هم نیست.
در تاریخ 28 آبان 1403، رییس جمهور بهعنوان رییس شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان تبصره ماده واحدهی تشکیل شورای ملی راهبری و تأسیس سازمان ملی هوش مصنوعی، به معاونت علمی فناوری رییس جمهور مأموریت داد تا اساسنامهی سازمان ملی هوش مصنوعی را با همکاری چند دستگاه دولتی تدوین و به تصویب هیات وزیران برساند.
اما مسئلهی تدوین نقشهی راه و سند نظام حکمرانی در همین جا به پایان نمیرسد و در دی ماه 1403، طرح ملی هوش مصنوعی در مجلس مطرح میگردد. در این طرح علاوه بر اشاره به «شورای ملی راهبری هوش مصنوعی» و «سازمان ملی هوش مصنوعی» به تشکیل مرکزی به نام «مرکز ملی راهبری و توسعهی هوش مصنوعی»، ذیل سازمان ملی هوش مصنوعی اشاره شده و درخواست شده است که دولت تا 3 ماه آینده، اساسنامهی سازمان ملی هوش مصنوعی را تدوین کند.
در ادامهی این طرح، اجزای مرکز شامل، واحد پژوهشهای سطح بالا، واحد برنامهریزی راهبردی و واحد تحقیق و توسعهی فناوری هوش مصنوعی پیشنهاد شده و وظایف سازمان ملی هوش مصنوعی تعریف شده است.
اتفاق عجیب در ابتدای سال 1404 رخ داد و آن، تصمیمات بنیادین جدید در برنامهی توسعهی هوش مصنوعی ایران است؛ بدین صورت که در پایان اردیبهشت 1404، به درخواست معاونت علمی رییس جمهور، سند «ستاد توسعهی فناوری و کاربرد هوش مصنوعی به تصویب رسید».
در ابتدای این سند آمده است:
به منظور دستیابی به لایههای عمیق فناوری هوش مصنوعی و ایجاد انسجام سیاستی در کشور، وجود ستادی فرادستگاهی جهت سیاستگذاری، هماهنگی، ارتقای حکمرانی و توسعهی کاربردهای هوش مصنوعی، الزامی ست.
در ادامهی این سند، چشماندازی مشابه چشماندازهای قبلی یعنی نقشهی راه و سند ملی هوش مصنوعی وجود دارد. ماده 3 به اهداف کلان ستاد اختصاص دارد و مواردی از قبیل توسعهی کاربست فناوری هوش مصنوعی، ارتقای فرآیند های تولید و نگهداری، توسعهی زیرساخت های پردازشی، ارتقای سطح دانش، تسهیل و حمایت از کسب و کارهای حوزه هوش مصنوعی، فرهنگ سازی و ارتقای سواد عمومی و پایش و زمینهسازی برای تحقق شاخصهای مورد تأکید در سند ملی هوش مصنوعی مصوب تیر 1403 را شامل میشود.
در مادهی 4 این سند، راهبردها و اقدامات ستاد، تبیین شده است که عبارتند از :
- ارتقای دسترسی به داده و تبادل دادهها؛
- توسعهی زیرساخت های پردازشی و فنی؛
- افزایش سهم بازار محصولات و خدمات هوش مصنوعی.
اما در ادامه، ترکیب ستاد مشخص شده است که مشابهت زیادی با اعضای شورای ملی راهبری هوش مصنوعی دارد ولی یک قدم به سمت مسیر درست هدایت شده است و آن به دلیل قرار گرفتن چهار نفر از متخصصان علمی و صنعتی حوزهی هوش مصنوعی از بین دانشگاهیان، فناوران، انجمنهای علمی مرتبط و تشکلهای صنعتی بخش خصوصی در میان اعضای ستاد است.
وظایف دبیرخانهی ستاد که در معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان رییس جمهور مستقر است، به شرح زیر میباشد:
- پیشنهاد روزآمدسازی سند بر اساس تحولات ملی و بینالمللی در حوزهی هوش مصنوعی جهت ارائه به ستاد؛
- تدوین نقشهی راه فعالیتهای ستاد؛
- تدوین برنامههای اجرایی در چارچوب این سند؛
- بررسی و تأیید برنامههای عملیاتی هوش مصنوعی دستگاههای اجرایی و ارزیابی و پایش عملکرد آنها؛
- تهیه، تدوین و پیشنهاد مقررات و لوایح مرتبط با هوش مصنوعی به مراجع ذیربط؛
- شناسایی رویهها و مقررات مانع توسعهی هوش مصنوعی و ارائهی پیشنهاد اصلاح و پیگیری آنها در مراجع ذیصلاح.
و در نهایت، در 15 مهر 1404، دولت تصمیم نهایی خود را برای مدیریت و راهبری حوزهی هوش مصنوعی اعلام کرد:
«سازمان ملی هوش مصنوعی بهطور رسمی منحل و ستاد ویژه با هدف تسریع در جبران عقبماندگیهای زیرساختی و تحقق وظایف کلیدی هوش مصنوعی، فعالیت آن را ادامه میدهد».
این چکیدهی برنامهریزیهای بینتیجهی 4 سال گذشته در زمینهی توسعهی هوش مصنوعی در نظام حکمرانی کشور بود که مانند بسیاری زمینههای دیگر، فرصتسوزیهای فراوانی را در زمینهی پیشرفت کشور حاصل کرده است. اما برای جبران آنچه که از دست دادهایم و با بررسی اسناد ملی و برنامههای مشابه بینالمللی در زمینهی هوش مصنوعی که در این مقاله به آنها پرداخته شد، پیشنهاد میگردد تا موارد زیر به دقت در برنامهی فوری «ستاد توسعهی فناوری و کاربرد هوش مصنوعی» قرار گیرد:
- محورهای دهگانهی اولویتدار در حوزهی هوش مصنوعی که در مادهی 6 سند ملی هوش مصنوعی مصوب تیر 1403 آمده است به همراه اولویتهای ملی الف و ب مربوط به هر محور، با دقت تعریف شدهاند و لازم است تا به عنوان اهداف اصلی بهکارگیری هوش مصنوعی در بخشهای مختلف کشور مورد توجه، اجرا و پایش قرار گیرد.
- چنانکه گفته شد، با حضور 4 نفر از بخش خصوصی در میان 21 نفر از اعضای ستاد توسعهی فناوری و کاربرد هوش مصنوعی، تا حدودی نقص بزرگ تشکیلات قبلی رفع شده است، اما این حضور بسیار کمرنگ است.
با حضور 4 نفر از بخش خصوصی در میان 21 نفر از اعضای ستاد توسعهی فناوری و کاربرد هوش مصنوعی، تا حدودی نقص بزرگ تشکیلات قبلی رفع شده است، اما این حضور بسیار کمرنگ است.
- چنانکه گفته شد حتی کشوری مانند چین بار اصلی توسعهی ملی را بر دوش شرکتهای بزرگ فناور خود گذاشته است. در ایران نیز هیچ راهی جز مسیری مشابه نیست، در غیر این صورت تجربههای آغاز نشدهی قبلی، این بار در ستاد هوش مصنوعی تکرار خواهد شد.
- تقریباً در تمام برنامههای چهار سال گذشته در کشور، بر نقش دادههای معتبر و کافی و دسترسی و تبادل داده بهعنوان کلیدیترین و مهمترین پیشنیاز توسعهی هوش مصنوعی، تأکید شده است. از جمله در ماده 4-1-1 سند ستاد آمده است که: کمک به ایجاد بستری مناسب جهت دسترسی به دادههای دولتیو عمومیمورد نیاز برای آموزش، آزمون و توسعهی محصولات و خدمات حوزهی هوش مصنوعی.
این بند آنقدر مهم است که بدون عزمی راسخ در انجام آن، توسعهی هوش مصنوعی در کشور را باید پایان یافته تلقی کرد.
- انجام هر یک از محورهای اولویت دار مادهی 6 سند ملی هوش مصنوعی را باید به انجمن یا انجمنهای تخصصی مربوطه واگذار کرد. یکی از این محورها، صنایع و انرژی ست که اولویتهای ملی مربوط به آن شامل سامانهی هوشمند مدیریت و پشتیبانی و تعمیر و نگهداری تجهیزات، توسعهی دوقلوهای دیجیتال به منظور افزایش راندمان تولید، انتقال، توزیع و مصرف انرژی در کشور و نیز هوشمندسازی یکپارچه، همگی از دیرباز به عنوان محور فعالیت انجمن شرکتهای اتوماسیون صنعتی ایران بوده و لازم است تا اجرای آن به این انجمن واگذار شود.
انجام هر یک از محورهای اولویت دار مادهی 6 سند ملی هوش مصنوعی را باید به انجمن یا انجمنهای تخصصی مربوطه واگذار کرد. یکی از این محورها، صنایع و انرژی ست که اولویتهای ملی مربوط به آن شامل سامانهی هوشمند مدیریت و پشتیبانی و تعمیر و نگهداری تجهیزات، توسعهی دوقلوهای دیجیتال به منظور افزایش راندمان تولید، انتقال، توزیع و مصرف انرژی در کشور و نیز هوشمندسازی یکپارچه، همگی از دیرباز به عنوان محور فعالیت انجمن شرکتهای اتوماسیون صنعتی ایران بوده و لازم است تا اجرای آن به این انجمن واگذار شود.
- یکی از نقاط ضعف هر برنامهای عدم پایش صحیح آن است. چنانکه گفته شد و در انتهای سند ستاد هوش مصنوعی آمده است، این وظایف مهم پایشی، به عنوان وظایف دبیرخانهی ستاد تعریف شده است. به عنوان مثال در یکی از بندهای مربوط به وظایف این دبیرخانه، آمده است:
- بررسی و تأیید برنامههای عملیاتی هوش مصنوعی دستگاههای اجرایی در چارچوب مصوبات ستاد و برنامهی ملی توسعه هوش مصنوعی و ارزیابی و پایش عملکرد دستگاههای اجرایی
لازم به ذکر است که در طول 30 سال برنامههای 5 سالهی توسعهی کشور، حتی در یک برنامه نیز به موضوع مهم پایش توجه نشده بود و برای اولین بار در برنامهی هفتم پیشرفت، در مادهی 118 آن، تشکیل یک شورای راهبری به ریاست معاون اول رییس جمهور، برای نظارت بر کل برنامه پیشبینی شد که در طول یک سال گذشته، بیش از حداقل جلساتی که در قانون آمده است، برگزاری جلسات و پیگیریها توسط این شورای راهبری، صورت گرفته است.
و با این تجربه در پایش برنامهی هفتم، امیدواریم که دبیرخانهی ستاد هوش مصنوعی نیز همین مسیر نظارتی را دنبال کند.
و در پایان، مجددا از محور اولویت دار حکمرانی دولتی و خدمات عمومی در ماده 6 سند ملی هوش مصنوعی مورخ تیر 1403 و اولویت ملی الف مربوط به آن یاد می کنیم که در آن آمده است:
“ایجاد شفافیت در عملکرد دولت از منظر وفای به عهد و وعده، جلوگیری از اسراف و تبذیر بیت المال، صداقت، ساده زیستی، حسن ظن، کارایی و کارآمدی و کشف تخلفات قانونی شامل فساد و اختلاس”
که محور بخش سوم و پایانی داستان هوش مصنوعی خواهد بود و در آن به راه کارهای مبتنی بر هوش مصنوعی در جهت انجام این بند مهم و حیاتی، پرداخته خواهد شد.
خلیل سجاد
آذر 1404
