در گذشته، تولید صنعتی الزاماً وابسته به کارخانه‌های عظیم و سرمایه‌گذاری‌های سنگین در ماشین‌آلات بود؛ اما امروزه مدل‌های نوین کسب‌وکار مانند تولید بدون کارخانه یا همان شرکت‌های طراحی و نوآوری بدون دارایی فیزیکی گسترده در حال رشد هستند. این الگو به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تمرکز خود را بر طراحی، تحقیق و توسعه، بازاریابی و مدیریت زنجیره‌ی تأمین قرار دهند و عملیات تولید را به شبکه‌ای از تولیدکنندگان قراردادی بسپارند. نمونه‌های موفقی از این رویکرد را می‌توان در تجهیزات اتوماسیون صنعتی از قبیل حسگرها، تجهیزات هوشمند و حتی رباتیک در دنیا مشاهده کرد.
مقدمه
صنعت اتوماسیون صنعتی یکی از بزرگ‌ترین و پویاترین بخش‌های اقتصاد جهانی است که طی دهه‌های اخیر با ورود فناوری‌های نوین همچون اینترنت اشیاء صنعتی (IIoT)، رباتیک پیشرفته، هوش مصنوعی و کلان‌داده‌ها دچار تحول بنیادین شده است. در گذشته، تولید صنعتی الزاماً وابسته به کارخانه‌های عظیم و سرمایه‌گذاری‌های سنگین در ماشین‌آلات بود؛ اما امروزه مدل‌های نوین کسب‌وکار مانند تولید بدون کارخانه[i] یا همان شرکت‌های طراحی و نوآوری بدون دارایی فیزیکی گسترده در حال رشد هستند.
این الگو به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تمرکز خود را بر طراحی، تحقیق و توسعه (R&D)، بازاریابی و مدیریت زنجیره‌ی تأمین بگذارند و عملیات تولید را به شبکه‌ای از تولیدکنندگان قراردادی بسپارند. نمونه‌های مشابه را در صنعت الکترونیک (مانند اپل و کوالکام) و نیز در حوزه‌های صنعتی نظیر اتوماسیون، حسگرها، تجهیزات هوشمند و حتی رباتیک می‌توان مشاهده کرد.
مفهوم تولید بدون کارخانه در اتوماسیون صنعتی
تولید بدون کارخانه به معنای کنار گذاشتن کامل تأسیسات فیزیکی نیست، بلکه به معنای برون‌سپاری فرآیند تولید به شرکای متخصص است.
تولید بدون کارخانه به معنای کنار گذاشتن کامل تأسیسات فیزیکی نیست، بلکه به معنای برون‌سپاری فرآیند تولید به شرکای متخصص است.
در این رویکرد، شرکت‌ها سرمایه‌گذاری خود را صرف توسعه‌ی نوآوری‌های نرم‌افزاری، طراحی سیستم‌ها و خلق ارزش افزوده می‌کنند.
در صنعت اتوماسیون صنعتی، این مدل کسب‌وکار به‌ویژه در زمینه‌هایی چون طراحی کنترل‌کننده‌ها (PLC و DCS)، حسگرها و سامانههای اندازه‌گیری، ربات‌های صنعتی و تجهیزات هوشمند و پلتفرم‌های نرم‌افزار نظارت و پایش (SCADA, MES, ERP) بسیار کاربردی است، زیرا نیازمند طراحی پیچیده و معماری نرم‌افزاری هستند ولی می‌توان تولید قطعات سخت‌افزاری یا مونتاژ را به شرکت‌های متخصص برون‌سپاری کرد.
مزایای تولید بدون کارخانه در اتوماسیون صنعتی
مزایای تولید بدون کارخانه تجهیزات اتوماسیون صنعتی عبارتند از:
کاهش سرمایه‌گذاری ثابت: به جای صرف میلیاردها تومان در احداث کارخانه، شرکت می‌تواند از ظرفیت تولیدکنندگان موجود استفاده کند.
تمرکز بر نوآوری: شرکت‌های بدون کارخانه منابع مالی و انسانی خود را بر توسعه‌ی الگوریتم‌های هوشمند، تحلیل داده‌های صنعتی، و راهکارهای اتوماسیون صرف می‌کنند.
انعطاف‌پذیری در زنجیره تأمین: در شرایط بحران جهانی مانند همه‌گیری کرونا یا اختلالات ژئوپلیتیکی، شرکت‌ها می‌توانند با تغییر تأمین‌کنندگان یا تولیدکنندگان، سریع‌تر خود را با بازار تطبیق دهند.
دسترسی سریع‌تر به بازار: برون‌سپاری تولید باعث می‌شود محصولات با سرعت بیشتری وارد بازار شوند، زیرا مراحل ساخت و تست بر عهده‌ی شرکت‌های متخصص است.
نمونه‌های جهانی
اپل در صنعت الکترونیک: هرچند اپل یک شرکت سخت‌افزاری شناخته می‌شود، اما اپل هیچ کارخانه‌ی مونتاژی ندارد و همه‌ی تولیدات توسط شرکت‌هایی مثل فاکسکان و پگاترون انجام می‌شود. اپل صرفاً بر طراحی و تجربه‌ی کاربری تمرکز دارد.
کوالکام در صنعت نیمه‌هادی: تراشه‌های پردازنده‌ی کوالکام (Snapdragon) توسط شرکت‌های سازنده‌ی تراشه مانند TSMC تولید می‌شوند، در حالی که ارزش اصلی کوالکام در طراحی و حق مالکیت فکری است.
زیمنس و ABB در اتوماسیون صنعتی: این شرکت‌ها بخش قابل توجهی از تولید قطعات و تجهیزات را به پیمانکاران خارجی می‌سپارند و بیشتر تمرکز آنها بر تحقیق و توسعه‌ی سامانههای اتوماسیون، نرم‌افزارهای کنترل صنعتی و یکپارچه‌سازی است.
نمونه‌های بومی و فرصت‌های ایران
در ایران نیز شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند از مدل تولید بدون کارخانه بهره‌مند شوند. برای مثال شرکت‌های طراح PLC ایرانی می‌توانند طراحی برد و نرم‌افزار کنترل را انجام دهند، اما تولید PCB و مونتاژ را به شرکت‌های تخصصی[ii] (EMS) بسپارند.
شرکت‌های فعال در اینترنت اشیاء صنعتی می‌توانند حسگرهای هوشمند یا ماژول‌های ارتباطی را طراحی کنند و ساخت فیزیکی آنها را به تولیدکنندگان داخلی یا خارجی محول کنند.
در حوزه‌ی رباتیک صنعتی، تیم‌های تحقیقاتی دانشگاهی می‌توانند الگوریتم‌ها و طراحی مکانیکی را توسعه دهند، اما ساخت قطعات مکانیکی یا موتورهای سروو را از طریق تولیدکنندگان قراردادی داخلی یا همکاری‌های منطقهای تأمین کنند.
این مدل، نه تنها هزینه‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه راه ورود شرکت‌های نوپا به بازارهای جهانی را نیز هموار می‌کند.
چالش‌ها و راهکارها
البته تولید بدون کارخانه در صنعت اتوماسیون صنعتی با موانعی روبه‌روست:
کنترل کیفیت: تضمین کیفیت محصول در زمان برون‌سپاری یک چالش بزرگ است که راهکار غلبه بر این چالش ایجاد سامانههای استاندارد QC و قراردادهای دقیق با تولیدکنندگان است.
مالکیت فکری و امنیت فناوری: در برخی کشورها خطر کپی‌برداری یا افشای فناوری وجود دارد. برای رفع این مشکل می‌توان از قراردادهای حقوقی و رمزگذاری داده‌های طراحی استفاده کرد.
وابستگی به تأمین‌کنندگان خارجی: این موضوع می‌تواند در شرایط تحریم یا بحران، تهدیدآمیز باشد. راهکار غلبه بر این چالش ایجاد شبکه‌ای متنوع از تولیدکنندگان داخلی و منطقهای است.
جمع بندی و نتیجه‌گیری
مدل تولید بدون کارخانه یک استراتژی آینده‌نگرانه برای شرکت‌های فعال در حوزه‌ی اتوماسیون صنعتی است. این رویکرد با کاهش سرمایه‌گذاری ثابت، تمرکز بر نوآوری، و افزایش سرعت ورود به بازار، زمینه‌ساز رشد شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌های صنعتی خواهد بود. در شرایط ایران، بهره‌گیری از ظرفیت تولیدکنندگان قراردادی داخلی و همکاری منطقهای می‌تواند بستری فراهم کند تا شرکت‌های کوچک و متوسط ایرانی در حوزه‌ی اتوماسیون، رباتیک و اینترنت اشیا صنعتی، بدون داشتن کارخانه‌های پرهزینه، نقش مهمی در صنعت ملی و بازار جهانی ایفا کنند.
[i] Factoryless Manufacturing
[ii] Electronic Manufacturing Service
