بررسی راهکارهای کاهش هدر رفت انرژی و فلرینگ در پالایشگاه‌های نفت و گاز ایران – قسمت دوم – چالش‌ها و فرصت‌ها

حقیقت این است که با اشاره به محقق نشدن بخش عمده‌ای از هدف‌گذاری‌ها در حوزه‌ی کاهش فلرینگ در برنامه‌های توسعه‌ای، مسئولین مربوطه دو عامل اساسی را مسبب ناکامی دولت می‌دانند: «تحریم» و «کسری بودجه».

حقیقت این است که با اشاره به محقق نشدن بخش عمده‌ای از هدف‌گذاری‌ها در حوزه‌ی کاهش فلرینگ در برنامه‌های توسعه‌ای، مسئولین مربوطه دو عامل اساسی را مسبب ناکامی دولت می‌دانند: «تحریم» و «کسری بودجه».

در مورد تحریم بایستی گفت که با توجه به فراگیر بودن آسیب‌های فلرینگ و توسعه‌ی ضرر آن به دنیا، سازمان‌های جهانی و از جمله «سازمان توسعه صنعتی ملل متحد»[11] حامی پروژه‌های زیست محیطی هستند و حتی برای پروژه‌های زیست محیطی در جهت کاهش انتشار گاز دی اکسید کربن در فضا تسهیلات مالی نیز در نظر گرفته‌اند، ضمن اینکه موانع تحریمی را از سر راه ایران برخواهند داشت. بنابراین بحث تحریم حداقل در اینگونه پروژه‌ها موضوعیت ندارد. اما در مورد بودجه هم اگر نظارتی باشد ابتدا باید بررسی شود که در زمان اجرای برنامه مورد نظر، ردیف بودجه و اعتباری که برای تأمین آن لحاظ شده بوده است دارای چه وضعیتی است و آیا اعتبار مربوطه توسط دستگاه‌های دولتی جذب شده است یا خیر؟ وگرنه یک برنامه‌ای داده بشود و منبع اعتبار آن نامشخص باشد، ارایه گزارش در مورد عدم تحقق برنامه بی معنی است.

در اینجا ذکر یک نکته‌ی تاریخی خالی از لطف نیست. قبل از انقلاب از بهمن 1327 تا اسفند 1356 پنج برنامه‌ی توسعه‌ای به مرحله‌ی اجرا گذاشته شد، برنامه‌های اول و دوم هرکدام هفت ساله و برنامه‌های سوم تا پنجم هرکدام پنج ساله (جمعاً 29 سال). برنامه‌ی ششم نیز تهیه ولی به تصویب نرسید. نکته‌ی مهم این است که بعد از پایان برنامه‌ی دوم (شهریور 1341) حکومت پیشین برای جبران ناکامی‌های دو برنامه‌ی اول و دوم، ضمن کاهش بازه‌ی زمانی برنامه‌های بعدی به پنج سال، بحث نظارت را جدی‌تر کرد تا بتواند در تحقق هدف‌گذاری‌ها بیش از پیش موفق بشود. در این راستا، سازمان برنامه و بودجه نقش پررنگ‌تری در ارزیابی و نظارت بر اجرای برنامه‌ها پیدا کرد و نظام‌های نوین ارزیابی عملکرد برای کنترل بهتر پروژه‌ها طراحی شدند. از این دوره به بعد، برنامه‌های توسعه‌ای ایران در رژیم سابق، به‌طور سیستماتیک‌تر تحت نظارت قرار گرفتند[12] و فوق‌العاده موفق‌تر بودند. آیا نباید از این حقایق درس بگیریم؟

5. نتیجه‌گیری و راهکارهای پیشنهادی

در اغلب یا تمام راهکارهای ارایه شده توسط کارشناسان و مدیران جهت کاهش میزان فلرینگ مبتنی بر راهکارهایی جهت جمع‌آوری گازها قبل از فلرینگ و استفاده از آن می‌باشد. اما پیشنهاد نگارنده مبنی بر راهکارهایی هست که میزان تولید گازهای Off Spec را در زنجیره‌ی فرآیند به طور چشمگیری کاهش می‌دهد. بدیهی است، عمل به هرکدام از راهکارهای زیر به طور منفرد راه حل تمام مشکلات فلرها (اعم از گازهای همراه و یا فلرینگ در پالایشگاه‌ها) و کاهش میزان فلرینگ، نخواهد بود و الزاماً باید ترکیبی از این راه‌حل‌ها به کار گرفته شود.

نکته‌ 1: پیش نیاز اول تمام راهکارهای زیر، تدوین نقشه‌ی راه و سند بالادستی استراتژی توسعه‌ی میادین نفت و گاز مبتنی بر کاهش میزان فلرینگ است!!

نکته 2: اما پیش نیاز دوم، به کار گماردن مدیران پاک‌دست، دلسوز، غیر سیاسی و کاربلد بالای سر پروژه‌های کاهش میزان گازهای فلرینگ است. تجربه نشان داده است تاکنون اینگونه نبوده است[13].

نکته 3: هنگام مطالعه پیش از نگارش این متن، یکی از محدودیت‌های نگارنده محرمانگی و عدم دسترسی به اطلاعات دقیق و به‌روز بود. برای مثال در هیچ سند داخلی نمی‌توان میزان گازهای همراه که سوزانده می‌شود را به طور دقیق یافت.

در هیچ سند داخلی نمی‌توان میزان گازهای همراه که سوزانده می‌شود را به طور دقیق یافت.

لذا، دوستانی که قرار است در آینده تحقیقات مشابهی انجام دهند، لازم است در مورد گازهای همراه نیز با اشاره به آمار و اطلاعات دقیق مطالعات خود را دنبال کنند.

پیشنهاد 1. یک­پارچه­سازی سامانه­های کنترل و ابزاردقیق پالایشگاه­ها و استفاده از رویکردهای نوین کنترلی؛

پیشنهاد 2. تنظیم پارامترهای «P, I, D» حلقه‌های کنترل[14]، این امر هم در مورد سامانه‌های کنترلی سنتی[15] قابل اجرا هست و هم در مورد سامانه‌های کنترلی یک‌پارچه؛

پیشنهاد 3. بهره‌مندی از مطالعات HAZOP به‌منظور شناسایی و حذف موانع موجود در جهت افزایش سطح ایمنی و راندمان واحد (به‌کارگیری توصیه‌های[16] گزارش نهایی مطالعات HAZOP)؛

پشینهاد 4. مهندسی مجدد[17] و نوسازی[18] واحدهای فرآیندی نفت، گاز و پتروشیمی[19] به ویژه واحدهای فرآیندی فرسوده؛

پیشنهاد 5. محاسبات مجدد اندازه‌ی شیرهای کنترل (با توجه به این‌که معمولاً CV شیرهای کنترل بالاتر از آن‌چه در محاسبات به دست می‌آید، لحاظ می‌شود[20])؛

پیشنهاد 6. شناسایی، تعمیر و رفع عیب از تجهیزات معیوب و فرسوده از جمله ماشین‌های ثابت فرآیندی، ماشین‌های دوار (به ویژه کمپرسورها)، شیرهای کنترل، شیرهای اطمینان و شیرهای مسدود کننده؛

پیشنهاد 7. لوگوی زیبای شرکت­های چهارگانه وزارت نفت مزین به مشعل است، مخاطب (مثلاً یک غیر ایرانی) که این لوگو را ببیند، ضمن تحسین مفهوم رشد و بالندگی در لوگو، تنها چیزی که به ذهنش می­رسد این هست که متولیان وزارت نفت بر این باورند که نفت و گاز فقط برای سوزاندن است! ای­کاش روابط عمومی وزارت نفت به این درجه از اطمینان می­رسید که نفت و گاز فقط برای سوزاندن نیست و با حذف مشعل، برنامه­ای برای تغییر لوگو به نحو احسن در دستور کار خود قرار می­داد!!

ای­کاش روابط عمومی وزارت نفت به این درجه از اطمینان می­رسید که نفت و گاز فقط برای سوزاندن نیست و با حذف مشعل، برنامه­ای برای تغییر لوگو به نحو احسن در دستور کار خود قرار می­داد!!

پیشنهاد 8. طی یک عادت غلط، رسانه­ی ملی و حتی وزارت نفت هر موقع بخواهد نشان دهد که فلان واحد فرآیندی (مثلا پالایشگاه یا مجتمع پتروشیمی) راه­اندازی شده است، در تیزرهای تبلیغاتی و یا گزارش­های تلویزیونی فلر پالایشگاه را با شعله­ی فروزان به نمایش می­گذارد! بنده سی سال در پروژه کار کردم و حریف دوستان نشدم که: ای ایهالناس، هر موقع فلر یک پالایشگاه روشن است، حتماً و حتماً بخشی از پالایشگاه یا شاید حتی کل پالایشگاه از سرویس خارج شده است!!!!

طی یک عادت غلط، رسانه­ی ملی و حتی وزارت نفت هر موقع بخواهد نشان دهد که فلان واحد فرآیندی (مثلا پالایشگاه یا مجتمع پتروشیمی) راه­اندازی شده است، در تیزرهای تبلیغاتی و یا گزارش­های تلویزیونی فلر پالایشگاه را با شعله­ی فروزان به نمایش می­گذارد! بنده سی سال در پروژه کار کردم و حریف دوستان نشدم که: ای ایهالناس، هر موقع فلر یک پالایشگاه روشن است، حتماً و حتماً بخشی از پالایشگاه یا شاید حتی کل پالایشگاه از سرویس خارج شده است!!!!

ای­‌کاش در حوزه­ی فرهنگی نیز اقدامات لازم انجام پذیرد.

پیشنهاد 9. دیگر اقدامات موردی متناسب با شرایط عملیاتی واحد که به صورت موردی باید به مرحله‌ی اجرا گذاشته شود تا بخش عمده‌ای از عملیات غیرقابل پیش‌بینی که سبب توقف ناخواسته­ی واحد و تولید محصولات زاید و هدر رفت انرژی در واحدهای عملیاتی می‌شود را به حداقل برساند. ضمن این‌که با یک سرمایه‌گذاری کوچک، ظرفیت تولید، بازدهی و راندمان واحد فرآیندی ما نیز افزایش خواهد یافت. سامانه‌ی کنترل مطمئن نقش مهمی در کاهش توقف‌های ناخواسته خواهد داشت.

پیشنهاد 10. اضافه نمودن واحدهای تولید گاز مایع طبیعی، با ظرفیت پایین[21] در تأسیسات سرچاهی، به منظور به حداقل رساندن میزان سوزاندن گازهای همراه[22]؛

دو پیشنهاد ویژه:

• تعامل با دنیا و در نتیجه، بهره‌مندی از فناوری‌های نوین در کاهش میزان فلرینگ
• جذب سرمایه‌گذاری خارجی در جهت بهینه‌سازی بهره‌وری در پالایشگاه‌ها

 منابع

 برای دسترسی به منابع این مقاله به قسمت اول مراجعه کنید.

1]. Cascade Control Systems
[2]. Complex Control Systems
[3]. Master
[4]. Slave
[5]. MPC: Model Predictive Control System
[6]. در کنترل کننده پیش بین مبتنی بر مدل، سیستم کنترل یک مدلی از فرآیند را دارد که با توجه به حسگرهای مربوطه، پارامترهای مدل به صورت برخط و پیوسته در حال به روز رسانی است. در سامانه‌های کنترلی سنتی، نقاط تنظیم کنترلی با دست و توسط بهره‌بردار اعمال می‌شود که الزاماً همواره این نقاط تنظیم بهترین شرایط را تضمین نمی‌کند چراکه معمولاً این نقاط تنظیم ثابت است. اما در کنترل پیش بین مبتنی بر مدل، نقاط تنظیم توسط مدل و بر مبنای شرایط فعلی واحد فرآیندی اعمال می‌شود. لذا، واحد در شرایط بهینه کنترل خواهد شد.
[7]. APC: Advanced Process Control
[8]. EPC Contractor
[9]. قبلاً ذکر شد که طبق گزارش رییس محترم کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی حجم گاز سوزانده شده توسط فلرها در سال 2023 معادل 21.2 میلیارد متر مکعب یا معادل تقریبی حجم گاز دو فاز از پارس جنوبی بوده است.
[10]. با رجوع به جدول 2، ملاحظه می‌شود فقط استفاده از سامانه‌های کنترلی نوین توانسته است شاخص «بهبود کیفیت محصول» را 10 تا 15 درصد بهبود ببخشد. به این میزان، می‌توان به حداقل رساندن توقف‌های ناخواسته را نیز اضافه کرد که خود عامل مهمی در کاهش ضایعات هست. به طریق مشابه، نوسازی واحدهای فرآیندی، بازنگری در سایزینگ شیرهای کنترلی، Tning، مهندسی مجدد واحدها، HAZOP، از سرویس خارج کردن واحدهای فرسوده یا تجهیزات بی کیفیت و … خود هرکدام تاثیرات قابل توجهی در بهبود شرایط خواهد داشت.
[11]. UNIDO: The United Nations Industrial Development Organization
[12]. کتاب «داستان توسعه در ایران»، سعید موسوی، گروه مهندسی خرد، چاپ پنجم، پاییز 1401، دفتر نخست
[13]. گاهی اوقات به اجرای طرح Zero Flaring در یکی از پالایشگاه‌ها یا یکی از میادین نفتی اشاره می‌شود، آیا طرح جامع و موفقی برای کاهش حجم هدر رفت انرژی در فلرینگ داشته‌ایم؟
[14]. Tuning
[15]. Conventional Control Systems
[16]. Recommendation
[17]. Re-Engineering/ Re-Design
[18]. Revamping
[19]. آنچه تجربه در واحدهای فرآیندی نفت و گز نشان داده است، نوسازی واحدهای قدیمی سبب افزایش ظرفیت تولید، افزایش راندمان و کاهش ضایعات خواهد شد.
[20]. Over Design
[21]. Mini-LNG
[22]. لازم به ذکر است در دنیای صنعت، حتی واحدهای Mini-LNG سیار نیز ساخته شده است. ضمن اینکه خوشبختانه در صنعت نفت نیز به طور موردی، اقداماتی در جهت بازیافت گازهای همراه در برخی میادین نفت به مرحله‌ی اجرا گذاشته شده است.