اتوماسیون، نعمت پنهان صنعت

سلامتی تاجی است بر سر انسان‌ها که فقط بیماران آن را می‌بینند، و اتوماسیون، تاجی است بر سر صنایع که فقط پس از فاجعه، ارزشش درک می‌شود. چرا اتوماسیون در ایران مهجور مانده؟ شاید چون دیده نمی‌شود. در این نوشتار ضمن بررسی دو حادثه‌ی تلخ بندر شهید رجایی و ایستگاه خیام، به اهمیت وجود اتوماسیون در عدم وقوع و یا کاهش خسارت‌های این دو حادثه و همچنین درس آموخته‌های این دو رویداد تلخ خواهیم پرداخت.

صبح ۶ اردیبهشت ۱۴۰۴، بندر شهید رجایی، قلب تجارت ایران با ظرفیت ۸۸ میلیون تن کالا در سال، در آرامش بود. کارگران مشغول بارگیری، لیفتراک‌ها در حرکت، و کانتینرها در انتظار ترخیص. اما این آرامش، شکننده بود. ناگهان، انفجاری مهیب بندرعباس را لرزاند. شعله‌ها کانتینرها را بلعیدند و دود غلیظ، آسمان را پوشاند. این فاجعه، ۷۰ کشته، ۱۲۴۲ مصدوم، و خسارتی بالغ بر ۴ میلیارد دلار به جا گذاشت.

خبر همین قدر کوتاه بود اما عمق فاجعه و زخم عمیق آن جان‌های عزیز و نازنینی را از ما گرفت که آنها نه تنها یک عدد برای تیتر اخبار و گزارش‌های آماری نیستند، بلکه فقدان‌هایی هستند که با هیچ بیمه‌ای و پرداخت خسارت و سرمایه‌گذاری جبران نمی‌شوند. این جان‌ها رفتند و ما عادی‌تر از همیشه منتقد فرصت‌های از دست رفته‌ایم و همچنان امیدوار به درس آموخته از گذشته و جبران اشتباه. اما انگار مردن بر اثر اهمال دیگری بخش جدایی ناپذیر زندگی ما شده به قول محمود درویش:

ما سال‌ها اندوه را

‏بر دوش کشیدیم

‏و صبح طلوع نکرد

 حدود 22 سال پیش از این در بهمن سال 1382 نیز انفجار عظیمی در ایستگاه راه آهن خیام در نزدیکی نیشابور رخ داد که با بررسی این دو حادثه در کنار هم درخواهیم یافت که این دو حادثه شباهت‌های زیادی با هم داشته و متأسفانه ما همچنان میراث‌دار نگاهی ضعیف به ایمنی و سلامتی در صنعت هستیم.

نعمتان مجهولتان: الصحه والأمان

دو نعمت، پنهانند و ناشناخته، سلامتی و امنیت.

اتوماسیون صنعتی نعمت پنهان صنعت است که هم سلامتی و هم ایمنی را به صنعت می‌بخشد.

شاید سؤال اصلی در اینجاست چرا اتوماسیون در ایران مهجور مانده؟ شاید چون دیده نمی‌شود. وقتی کارخانه‌ای عظیم ساخته می‌شود، ستون‌های بتنی و جرثقیل‌ها چشم‌ها را خیره می‌کنند، اما حسگرهایی که خطاها را تشخیص می‌دهند یا نرم‌افزارهایی که فرآیندها را بهینه می‌کنند، کمتر توجه‌ها جلب می‌کنند. نگاه غالب به مهندسی، در آهن و سیمان و سازه‌های فیزیکی معطوف است و خدمات مهندسی، مانند طراحی سامانه‌های اتوماسیون، کمتر ارزش می‌یابد. این غفلت، هزینه‌های سنگینی داشته است برای برخی مدیران، هزینه‌های اتوماسیون غیرضروری به نظر می‌رسد. «چرا بودجه صرف چیزی کنیم که بدون آن هم کار می‌کنیم؟» این سؤال، بارها شنیده شده. اما پاسخ، در جان‌های ازدست‌رفته و میلیاردها دلار خسارت نهفته است. وقتی خط تولید بدون وقفه کار می‌کند، وقتی کارگران سالم به خانه بازمی‌گردند، کمتر کسی به سامانه‌های خودکاری فکر می‌کند که بی‌صدا در پس‌زمینه، این آرامش را ممکن کرده‌اند. اما وقتی فاجعه‌ای رخ می‌دهد، همه حسرت نبودشان را می‌خورند.

در ایران، بهره‌برداری بدون اتوماسیون گاهی به عادت تبدیل شده است. راه‌آهن بدون سیگنالینگ کامل، بنادر بدون حسگرهای پیشرفته، و کارخانه‌ها بدون سامانه‌های نظارتی خودکار، نمونه‌هایی از این فرهنگ هستند. این دیدگاه، ریشه در عدم آگاهی از ارزش بلندمدت اتوماسیون دارد. سلامتی تاجی است بر سر انسان‌ها که فقط بیماران آن را می‌بینند، و اتوماسیون، تاجی است بر سر صنایع که فقط پس از فاجعه، ارزشش درک می‌شود.

در این نوشتار ضمن بررسی دو حادثه‌ی تلخ بندر شهید رجایی و ایستگاه قطار خیام، به اهمیت وجود اتوماسیون در عدم وقوع و یا کاهش خسارت‌های این دو حادثه و همچنین درس آموخته‌های این دو رویداد تلخ خواهیم پرداخت.

بندر رجایی: فاجعه‌ای با ریشه‌های پنهان

صبح ۶ اردیبهشت ۱۴۰۴، بندر شهید رجایی، قلب تجارت ایران با ظرفیت ۸۸ میلیون تن کالا در سال، در آرامش بود. کارگران مشغول بارگیری، لیفتراک‌ها در حرکت، و کانتینرها در انتظار ترخیص. اما این آرامش، شکننده بود. ناگهان، انفجاری مهیب بندرعباس را لرزاند. شعله‌ها کانتینرها را بلعیدند و دود غلیظ، آسمان را پوشاند. این فاجعه، ۷۰ کشته، ۱۲۴۲ مصدوم، و خسارتی بالغ بر ۴ میلیارد دلار بر جای گذاشت.

گزارش‌ها نشان می‌دهند که کانتینرهای حاوی مواد شیمیایی خطرناک، مانند پرکلرات سدیم و نیترومتان، ماه‌ها دپو شده بودند. لیفتراک‌های فرسوده، روغن‌ریزی داشتند، زمین آلوده بود، و دستگاه‌های ایکس‌ری قدیمی، قادر به شناسایی دقیق مواد نبودند.